تازه‌ترین برنامه‌ی کانون فیلم سینماحقیقت که دوشنبه بیست و چهارم تیرماه برگزار شد، به نمایش و نقد و بررسی فیلم مستند «باد» تازه‌ترین ساخته‌ی حمید جعفری اختصاص داشت.
در این برنامه‌ی نمایش فیلم که با استقبال چشم‌گیر مخاطبان سینمای مستند همراه بود، رامتین شهبازی به عنوان منتقد مهمان حضور داشت و در ادامه‌ی جلسه به نقد و بررسی این مستند پرداخت.
در ابتدای جلسه، حمید جعفری در پاسخ به نکته‌ی مطرح شده از سوی ناصر صفاریان (مجری برنامه و مسئول جلسه‌های نمایش فیلم مرکز) که فیلم «باد» را شاعرانه و فرم‌گرا توصیف کرده بود گفت: «سینمایی که من به آن علاقه‌مند هستم اتفاقاً از همین نوع است.»
وی گفت: «من پیش از ساخت این مستند و هم‌چنین فیلم قبلی‌ام (بَرد) فیلم‌های دیگری ساخته بودم که در همین سبک کار شده است. اما این که آن‌ها را شاعرانه یا فرم‌گرا بدانم، خودم در این‌باره نظری ندارم.»
جعفری سپس در پاسخ به پرسش صفاریان درباره‌ی میزان اهمیت تصویر یا ارائه‌ی اطلاعات درباره‌ی سوژه‌ی فیلم (مراسم زار در بخشی از جنوب کشور) گفت: «البته تصویر برایم مهم بود و سراغ مراسم «زار» رفتم که فیلم بسازم. در حقیقت، ساخت فیلم درباره‌ی این موضوع، برایم در اولویت بود.»
وی افزود: «به‌هرحال ارائه‌ی تصویر هم بخشی از پژوهش و اطلاعات تصویری فیلم به حساب می‌آید اما از ابتدا پرهیز داشتم که درباره‌ی موضوع فیلم توضیحی به بیننده ارائه دهم.»
جعفری هم‌چنین با اشاره به برخی مستندها نظیر «باد جن» (ناصر تقوایی) که به گفته‌ی او تنها بخشی از اطلاعات موجود درباره‌ی این مراسم را به بیننده منتقل می‌کند گفت: «به نظرم جدا از این فیلم و چند فیلم مشابه دیگر به اندازه‌ی کافی درباره‌ی مراسم «زار» اطلاعات وجود دارد و اگر کسی بخواهد در این‌باره اطلاعاتی به دست بیاورد می‌تواند از طریق مطالعه‌ی مقاله‌ها و کتاب‌های مختلف، آن‌ها را به دست بیاورد.»
وی گفت: «قصد نداشتم فیلمی بسازم که در آن مراسم «زار» را توصیف کنم. اگر این کار را می‌کردم حتماً خسته‌کننده می‌شد. خسته‌کننده‌تر از آن‌چه که به نمایش درآمد.»
بخش بعدی به صحبت‌های منتقد مهمان برنامه اختصاص داشت. رامتین شهبازی در این بخش با اشاره به این که هر فیلم در قالب فرمی خاص با مخاطب خود ارتباط برقرار می‌کند گفت: «البته در این فیلم، فرم از منظر تجربی ارائه نمی‌شود اما از آن‌جا که تلاشی هم برای ارائه‌ی اطلاعات صورت نمی‌گیرد، در حقیقت می‌توان گفت ارتباط مخاطب با چنین فیلمی با نقطه‌ضعف‌هایی روبه‌رو است.»
وی گفت: «آیین‌ها و مناسکی نظیر مراسم «زار» دارای روند و شکلی هستند که خوش‌بختانه پیش از این توسط برخی محققان بررسی و دسته‌بندی شده است. اما با احترام به تلاشی که برای ثبت گوشه‌هایی از این مراسم صورت گرفته باید گفت متاسفانه مستند «باد» فیلم پراکنده‌ای است.»
شهبازی افزود: «اگر این آیین را دنبال می‌کردیم، خود این موضوع شاید می‌توانست به ما نظمی ارائه دهد. در چنین شرایطی دو سه سکانس جذاب در فیلم وجود دارد که اتفاقاً خود فیلم‌ساز هم به درستی جذب آن‌ها شده. این در حالی است که سایر بخش‌های فیلم، قدرتی هم‌وزن این سکانس‌ها ندارد و به همین دلیل می‌توان گفت نحوه‌ی ارتباط مخاطب با فیلم را دچار گسست و توقف کرده است.»
وی نامفهوم بودن بخشی از حرف‌هایی که توسط شخصیت‌های فیلم بیان می‌شود را یکی دیگر از موانع برقراری ارتباط با فیلم توصیف کرد و افزود: «از این زاویه می‌توان گفت فیلم قبلی این فیلم‌ساز (یعنی «بَرد») مستند کامل‌تری است که فرم در آن به بار نشسته بود.»
شهبازی سپس با اشاره به «اهمیت آیین تشرف» در مراسمی نظیر «زار» گفت:‌ «در هر دو بار که «باد» را دیدم دنبال این بودم که بفهمم این فیلم درباره‌ی چیست و به همین دلیل در این اثر دنبال نکته‌های بینامتنی می‌گشتم. اما در نهایت مجبور شدم مراسم «زار» را به عنوان سوژه‌ی اصلی این فیلم بپذیرم.»
وی هم‌چنین با اشاره به «جادو و تخیل» به عنوان ابعاد نهفته و دیگری که به گفته‌ی او در این جنس از آیین‌های ایرانی وجود دارد گفت: «به نظر می‌رسد فیلم‌ساز در ارائه‌ی اطلاعات مربوط به این فیلم دچار معضلی شده که به آن ایجاز مخل گفته می‌شود. یعنی به جای آن که اطلاعات مربوط به سوژه‌ی فیلم در اختیار مخاطب قرار داده شود، نوعی ابهام به آن افزوده شده که جلوی ارتباط عمیق فیلم با تماشاگر را گرفته است.»
در ادامه‌ی جلسه، حمید جعفری در پاسخ به نکته‌ی مطرح شده از سوی ناصر صفاریان درباره‌ی «حضور سنگین آیین «زار» در این فیلم» و هم‌چنین «تمایل بیننده به دریافت اطلاعات بیش‌تر درباره‌ی این مراسم آیینی» گفت: «مشکل از جایی آغاز می‌شود که فیلم‌های قبلی فیلم‌سازان با فیلم جدید او مقایسه می‌شود و به همین خاطر گاهی بعضی فیلم‌ها با پیش‌فرض دیده می‌شود.»
وی گفت: «در مورد این فیلم، تماشاگر با این پیش‌فرض که اطلاعات محدودی درباره‌ی مراسم «زار» دارد به تماشای آن می‌نشیند و طبعاً با چنین توقعی مستند را دنبال می‌کند. این در حالی است که ممکن است چنین فیلمی هیچ‌وقت با چنین مخاطبی ارتباطی برقرار نکند.»
جعفری افزود: «قصدم از ساخت «باد» این بود که راز و رمز حاکم بر این آیین را به تصویر بیاورم؛ و غیر از این، قصد دیگری نداشتم.»
وی سپس در بخش دیگری از جلسه، در پاسخ به پرسش یکی از تماشاگران حاضر در سالن درباره‌ی نحوه‌ی تولید فیلم خود گفت: «مستند «باد» دوازده سال پیش فیلم‌برداری شد و تدوین آن به دلیل مسائلی که در مسیر تولید به وجود آمد سال‌ها به درازا کشید.»
جعفری گفت: «خیلی سعی کردم خودم این فیلم را تدوین کنم اما متوجه شدم کار من نیست. بنابراین از زنده‌یاد محمدرضا مقدسیان خواستم در این زمینه به من کمک کند اما متاسفانه برای ایشان کارهایی پیش آمد که مانع تحقق این همکاری شد. در نهایت، تدوین با همکاری فرید دغاغله انجام شد و مهم‌ترین اتفاقی که در این زمینه افتاد، به دست آوردن ضرباهنگ مناسبی برای فیلم بود.»
وی هم‌چنین در پاسخ به پرسش یکی دیگر از تماشاگران درباره‌ی مخاطب فرضی خود گفت: «زمانی که فیلم «باد» را می‌ساختم به فکر این نبودم که مخاطب خاص یا مثلاً پژوهشگران آن را ببینند. گرچه بعید می‌دانم برای پژوهشگران هم چیز زیادی داشته باشد.»
جعفری افزود: «البته در فیلم نکته‌هایی وجود دارد که به‌صورت اشاره‌وار گفته می‌شود اما در نهایت، فقط مخاطب عام را در نظر گرفته بودم.»
در ادامه‌ی جلسه، منتقد مهمان برنامه با اشاره به اهمیت نقش مخاطب در فیلم گفت: «باید پذیرفت تماشاگر در شرایط مختلف، واکنش‌های مختلفی نسبت به پدیده‌های هنری نشان خواهد داد و به همین دلیل، واکنش او در موقعیت‌های مختلف با تفاوت‌هایی روبه‌رو است.»
وی سپس با اشاره به دسته‌بندی‌های علمی مراسم‌های آیینی نظیر «زار» گفت: «تماشاگر فیلم «باد» قرار است پیش از هر چیز با جادوی این مراسم آشنا شود اما متاسفانه عناصری که به او در زمینه‌ی شناخت این تخیل کمک کند وجود ندارد.»
شهبازی در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: «اگر فیلم‌ساز حتی با نمایش مراسم آیینی «زار» جلو رفته بود، می‌توانست ادراک بیننده درباره‌ی این آیین را تقویت کند. اما در وضعیت فعلی، چنین اتفاقی برای فیلم «باد» نیفتاده است.»
این منتقد هم‌چنین در بخش دیگری از جلسه گفت: «فیلم «باد» خودش به تماشاگر می‌گوید که چه‌طور با آن ارتباط برقرار کند؛ و این نکته از توضیح ابتدای فیلم می‌آید که می‌کوشد مخاطب را با دنیای تخیل و جادوی مورد نظر خود آشنا کند.»
حمید جعفری در بخش پایانی این جلسه‌ی نقد و بررسی گفت: «به اعتقاد من هر چیز که در فلسفه و علم ثابت می‌شود الزاماً درست نیست؛ و به طور حتم، این نوع نگاه حتماً در نحوه‌ی فیلم‌سازی من موثر بوده است.»
وی افزود: «هر آن‌چه در فیلم «باد» وجود دارد مربوط به مراسم «زار» است. آداب و آیینی که البته در این فیلم کمی دراماتیزه شده و با اغماض می‌توان گفت توالی اجرای آن هم کم‌وبیش حفظ شده است.»
مرتبط: پیوند به همین گزارش در سایت سینماتجربی